کلاس‌های مجازی و انفعال جامعه نرم‌افزار آزاد ایران

هر چند دیرهنگام، اما سرانجام برای جلوگیری از شیوع بیشتر کرونا، مراکز آموزشی کلاس‌های حضوری را تعطیل کردند. در این شرایط، برگزاری آنلاین کلاس‌ها، نه یک راهکار ایده‌آل اما مفید برای تداوم روند آموزشی در این مراکز می‌تواند باشد. اما چنین اقدامی، مستلزم درگیر کردن فناوری در امر آموزش و در نتیجه احتمال تحمیل راهکارهای انحصاری است.

با نگاهی به مرکز آموزش‌های مجازی دانشگاه تهران، مشخص می‌شود که این دانشگاه که یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور است، از دانشجویان می‌خواهد از نرم‌افزارهای انحصاری Adobe Connect و حتی نرم‌افزار بدنامی مانند Adobe Flash برای حضور در کلاس‌های مجازی استفاده کنند. با نگاهی به مشتریان وبگاه adobeconnect.ir روشن می‌شود بسیاری مؤسسات آموزشی و حتی دولتی، از جمله «ستاد ویژه توسعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری» و دانشگاه مالک اشتر، از این نرم‌افزارهای انحصاری برای برگزاری جلسات آنلاین استفاده می‌کنند.

از آن جایی که این مطلب را خطاب به جامعه نرم‌افزار آزاد می‌نویسم، فکر نمی‌کنم نیازی باشد به بحث درباره این که چرا این وضعیت، تاسف‌بار است. به جای این کار، می‌خوام این سوال را بپرسم که ما، جامعه نرم‌افزار آزاد، چه نقشی می‌توانستیم و هنوز می‌توانیم در این زمینه ایفا کنیم.

یکی از مزیت‌های بزرگ نرم‌افزارهای آزاد، امکانی است که به افراد می‌دهند تا در مواقع حساس و بحرانی، بدون درگیر شدن با مسائل حقوقی و مکاتبات و تعاملات زمان و هزینه‌بر برای متقاعد کردن یک شرکت جهت ارائه راهکار متناسب با وضعیت، بتوان با قدری تغییرات (در صورت لزوم) یک راهکار نرم‌افزاری برای پاسخ به شرایط موجود ارائه کرد. یکی از کارهای خوبی که چند وقت پیش و در خلال قطعی بی‌شرمانه اینترنت صورت گرفت، پویایی نسبی جامعه نرم‌افزار آزاد در معرفی راهکارهایی مانند Brier به عنوان یک بستر ارتباطی آزاد، ایمن و مستقل از اینترنت بود. حتی در آن زمان، برخی دوستان به فکر راه‌اندازی یک نمونه ماستودون بودند تا از طریق آن افراد بتوانند در یک شبکه اجتماعی مردمی و نه حکومتی، با هم در ارتباط باشند (که پیاده نشد). این‌ها، اتفاقات خوبی بود. جامعه نرم‌افزار آزاد داشت نشان می‌داد که برای حفظ و برقرار ماندن ارتباطات، نیازی به وابستگی به شبکه‌ها و بسترهای ارتباطی انحصاری دولتی و حکومتی نیست. استثنائا از رخوتی چندساله و از برگزاری جلسات فنی و منحصر به گروه خاصی از علاقه‌مندان به برنامه‌نویسی، خود را رساند به مردم عادی.

اما در شرایط حاضر، به جای آنکه از تجربه زمان قطعی اینترنت بهره‌گیری شود برای داشتن واکنشی بهتر در شرایط جاری، دوباره وارد فاز انفعالی شدیم. تاسف‌بارتر از این، واکنش لاگ تهران به پیشنهاد من برای برگزاری آن‌لاین جلسه لغو شده‌اش برای ماه اسفند بود. این یعنی نه تنها لاگ تهران که کلی بچه‌های متخصص یا مدعی تخصص را در خود دارد، به جای آن که فعالانه، راهکار بدهد و دیگران را ترقیب به تحرک کند، ترجیح داد واکنش‌اش منفی باشد. ناگفته نماند که بچه‌های لاگ شیراز، از این ایده استقبال کردند.

فعالیت در جامعه نرم‌افزار آزاد می‌تواند انگیزه‌های متفاوتی داشته باشد. از کسی که هدفش ترویج ایده و فلسفه آزادی نرم‌افزار و استفاده از آن برای بهبود وضعیت جامعه است می‌توان در این جامعه یافت تا کسی که هدفش دیده شدن برای گرفتن پروژه یا استخدام یا گرفتن دانشجو است. (البته کسانی هم هستند که صرفا کاربر نرم‌افزار آزاد هستند که بسیار خوب است اما به دلیل اینکه فعالیت خاصی ندارند، مورد بحث من نیستند) در این میان، کسی وظیفه سازمانی ندارد برای انجام کاری. تمام فعالیت‌ها، داوطلبانه هستند. لذا اگر کسی کاری می‌کند، به دلیل وظیفه و مسئولیت سازمانی‌اش نیست. اما آیا این موضوع، پایان ماجراست؟ کسی مسئولیتی ندارد و تمام؟

در یک جامعه، کسانی که می‌دانند و می‌تواند، اخلاقا وظیفه دارند نسبت به کسانی که نمی‌دانند و نمی‌توانند. این وظیفه، حیاتی‌تر می‌شود وقتی موضوع دانستن و توانستن، ربط پیدا کند به امور حساسی که می‌تواند باعث داشتن کنترل و اختیار فرد بر سرنوشت‌اش شود. تحقق جامعه‌ای که در آن آزادی رایانش، امنیت داده‌ها و حریم شخصی افراد ارزش داشته و مورد احترام قرار می‌گیرد مگر جز با تلاش کسانی که به این مسائل آگاه و نسبت به‌شان حساس هستند قابل تحقق است؟ اگر این افراد کاری نکنند، پس چه کسی باید چنین کند؟

صحبت کردن از فلسفه و چرایی آزادی نرم‌افزار و معرفی مصادیق و نمونه‌هایی که به خصوص برای عموم قابل استفاده است، وظیفه اخلاقی جامعه نرم‌افزار آزاد است. همه ما می‌توانیم به صورت فردی برای آموزش و ارائه کمک فنی (ولو در قبال دریافت پول) اقدام کنیم. اما در چنین شرایطی، تلاش جمعی و منسجم به مراتب می‌تواند تاثیرگذارتر باشد. اینکه یک مجموعه بتواند با اشتراک‌گذاری تجارب و منابع و دانش اعضا، راهکاری را (ولو به صورت پایلوت) ارائه دهد، ارزش بسیار زیادی می‌تواند داشته باشد. در این میان، مجموعه‌هایی مانند لاگ تهران که میراث بیش از ۱۵ سال سابقه و تجربه را همراه خود دارند، به مراتب می‌توانند تاثیرگذارتر باشند.

خلاصه حرفم این است که ما باید بتوانیم برای مواقع حساس و بحرانی، راهکار ارائه دهیم. برگزاری جلسات فنی برای تعداد بسیار محدودی مخاطب بسیار خاص، نباید تنها خروجی فعالیت‌ها ما باشد. باید حرف بزنیم، توسعه دهیم و از دولت و حکومت، حقوق ملت را مطالبه کنیم. اگر ما چنین نکنیم، کس دیگری چنین نخواهد کرد. اینجاست که می‌توانیم محک بزنیم نسبت ما با نرم‌افزار آزاد چیست. صرفا کاربر (ولو کاربر حرفه‌ای) هستیم یا یک علاقه‌مند به فلسفه نرم‌افزار آزاد و کسی که می‌خواهد فردای جامعه، فردایی روشن‌تر باشد.

ترسیم #آینده_روشن را به نااهلان نسپاریم.